RHCdG

Pieter Janssens Elinga, Perspectiefkast, omstr. 1660-80, Museum Bredius, Den Haag.


In een artikel in de NRC, maar ook op de Amsterdamse Lezing, komt Thomas Vaessens naar aanleiding van een stuk van Stine Jensen en een reactie daarop van P.F. Thomése opnieuw te spreken over de verhouding tussen schrijvers en hun personages. Thomése vindt dat men een schrijver niet met zijn personages moet verwarren, en daar heeft hij natuurlijk gelijk in. Maar dat betekent niet dat een schrijver zich van zijn boek moet distantiëren, zegt Vaessens, want als een boek geen banden met de werkelijkheid onderhoudt, dan blijft het een vrijblijvende onderneming - en wie kan het boek beter vertegenwoordigen dan de schrijver ervan?

Dat Vaessens de band tussen roman en auteur wil herstellen, is natuurlijk prachtig, want dat betekent op zijn minst een afscheid van een van de dogma's van de close reading: die nogal hysterische leesconventie waarbij - volgens een onverbeterlijke formule van mijn vader - men 'net doet alsof men de auteur niet kent'. Natuurlijk zitten auteur en diens schepping wederzijds met al hun vezels aan elkaar vast; ze bestaan niet zonder elkaar. Maar hoe hou je ze dan uit elkaar?

Voor mezelf stel ik die verhouding vaak voor met een beeld uit de alchemie, weliswaar zonder de mythische aankleve daarvan: het gaat meer om een metafoor voor een formeel model. Volgens dat model beschouwt de verteller zijn verhaal zoals de alchemist het 'grote werk' ziet. Hij stopt de prima materia - d.i. de elementen waaruit het heelal is samengesteld, laten we zeggen de 'werkelijkheid' - in een retort en brengt die tot verhitting. De voorstellingen die hij vervolgens in die fles waarneemt - een koning, een koningin, een hermafrodiet, allerlei pluimvee, fantasiewezens, noem maar op - beschouwt hij als afsplitsingen van zijn ziel: wat er in de retort gebeurt, gebeurt ook in hem, en als hij erin slaagt om goud te maken, dan betekent dat vanzelf dat hij erin is geslaagd om zijn ziel te veredelen (het goudmaken zou allicht alleen als een metafoor voor die veredeling gezien moeten worden). Volgens dit model gaat het zowel bij de alchemist als bij de schrijver dus om een dubbelproces: ze leggen hun lot in handen van voorstellingen en wezens die ze niet in de hand hebben, die allicht onder hun voogdij uit willen, maar van wie hun lot afhankelijk is: slagen zij, dan slaagt ook het werk.*

Dat betekent allemaal natuurlijk niet, dat de schrijver vanuit het niets aan de slag gaat en maar wat doet. Aan het boek gaat op zijn minst een vraag vooraf, en de receptuur past zich daaraan aan; de uitkomst blijft ongewis, maar aan het proces worden bepaalde formele grenzen gesteld. Zo kun je een roman ontwerpen op basis van een schema, waarbij de personages aan typen beantwoorden: aan de tekens van de dierenriem bij voorbeeld, zoals Vestdijk wel deed (De chaos en de volheid zit nog wat in mijn hoofd). Of zo ver als men maar wil, tot aan typen met zulke vaste eigenschappen als uit de commedia dell'arte, of als Tom en Jerry. Dan wordt het verhaal een allegorie: de personages worden steeds minder van vlees en bloed, het verhaal steeds minder bepaald door wisselvalligheden, de afstand tot onmiddellijke emoties en tot de werkelijkheid steeds groter.

Maar hoe minder verbonden met die bronnen, hoe minder de taal van het verhaal ook naar die bronnen verwijst - en hoe meer naar de schrijver. Daarom berust de 'coherentie die wij in onze interpretatie menen te ontwaren' zoals J.P. Guépin de auteursintentie ooit definieerde, ook niet uitsluitend op het werk (zoals de close reading veronderstelde), en ook niet op gegevens die de auteur buiten zijn werk om verstrekt, maar op de auteur voor zover die zich kenbaar maakt in zijn stijl (waarbij ik onder 'stijl' de literaire middelen versta die typisch zijn voor een schrijver, datgene waaraan hij kan worden herkend). De stijl zorgt aan de ene kant dus voor afstand tot de stof; aan de andere kant is zij de band die de schrijver aan het verhaal, 'het werk' bindt.

Voor ik verder ga, eerst even een filmpje.

Met dank aan de samensteller. (Terzijde: het gaat hier niet om muziek, maar mocht Buma/Stemra voor dit embedden bij me aan de deur willen kloppen, dan wijs ik hun er graag op dat ik alleen een link plaats, en dat men eerst op het plaatje moet klikken om het filmpje te starten. Verder, dat wie dat doet, daarmee iets op de server van YouTube of waar ook in werking stelt, in elk geval niet bij mij. En ten slotte, dat links zoveel als de syntaxis vormen van de hypertekst waarin vrijwel alles op het internet wordt geschreven - dit alles naar aanleiding van dit bericht).

Als Thomése zich distantieert van zijn personages, beschouwt hij zijn roman kennelijk niet als het resultaat van het dubbelproces waar ik het over had, maar van een techniek, een vaardigheid, een tijdverdrijf. Ik geloof niet dat hij dat doet, maar dat is wel wat er logisch uit zijn uitspraken volgt. De vergissing is dat de afstand tussen een schrijver en zijn roman niet berust op een weigering zich met zijn personages te identificeren, maar op de afstand die de vorm ervan aanbrengt tussen het verhaal en de werkelijkheid waar het naar verwijst. Anders gezegd: zijn verhaal deelt niet iets mee over een werkelijkheid buiten ons (N.B.: ik zeg dus niet: 'zijn verhaal verwijst niet naar een werkelijkheid buiten het verhaal' - als ik dát zeg, beaam ik een van de grondhypothesen van de close reading), maar veroorzaakt door zijn vorm een perspectief dat de werkelijkheid doorstraalt, en dat niet is los te maken van de manier waarop hij zich uitdrukt. De functie van de roman is niet om ons tot die werkelijkheid terug te voeren, maar om aan de werkelijkheid een andere vorm te geven dan die ons door krant, radio, tv en internet wordt geboden.

Dan kun je natuurlijk nog steeds 'voor je roman gaan staan', maar dan niet om de personages de werkelijkheid in te slingeren, maar juist om de werkelijkheid erbuiten te houden. De vraag naar de maatschappelijke relevantie van de roman wordt dan beantwoord door de mate waarin die erin slaagt de werkelijkheid te transcenderen en van zijn algemeenheid te ontdoen, in plaats van door de roman te zien als een uitbeelding van een parafraseerbare strekking. Mijn stelling is dat die strekking uit de stijl bestaat, en mijn indruk is dat Thomése dat ook bedoelde.

Zoals trouwe lezers weten ben ik erg vóór de pogingen van Vaessens om de literatuur uit zijn hok te halen, en vooral vind ik dat letterkunde niet langer beperkt hoeft te blijven tot de wereld van het boek; literatuur is overal. Aan de andere kant zou ik graag willen zeggen dat literatuur haar eigen agenda bepaalt en niet door sociologische, historische en andere interventies uit haar hengsels hoeft te worden gelicht om maatschappelijk relevant te zijn; dat ze relevant is door zelf het leven te infiltreren en te herscheppen, en ons voor een keer te bevrijden van de tirannie van het heden. Maar de vraag blijft: als een gebeurtenis als die van 9/11 een datum is in de geschiedenis en zelfs in de filosofie, moet die dan ook niet in de literatuur terug te vinden zijn? Antwoord: natuurlijk. Maar dan is er toch nog deze overweging, dat het tot 1948 duurde voor in de poëzie van de Vijftigers de eerste effecten van de Tweede Wereldoorlog voor onze literatuur merkbaar werden (en niet eens doordat zij het nou zo expliciet óver die oorlog hadden, maar doordat die oorlog gevolgen bleek te hebben voor de poëtische vorm). Als zo'n reactie uitblijft, dan schiet de literatuur niet te kort, maar dan spreekt ze daar mee uit dat het de desbetreffende maatschappelijke ontwikkeling kennelijk aan zwaarte ontbreekt, en dat andere verschijnselen meer aandacht opeisen. We moeten niet naar de werkelijkheid kijken en ons afvragen waar de literatuur blijft, maar naar de literatuur kijken en zeggen: dit gebeurt er werkelijk in onze wereld. Zo transcendeert literatuur die werkelijkheid.


*Een voorbeeld van die verhouding wordt gegeven in Tarantino's film Pulp Fiction (1994), die kan worden opgevat als de droom of de schepping van Marsellus Wallace (Ving Rhames), waarbij Vincent (John Travolta), Butch (Bruce Willis) en Jules (Samuel L. Jackson) projecties zijn van zijn onderbewuste. Een ander voorbeeld is de opera Merlijn naar het libretto van Vestdijk.

R.A. Cornets de Groot, collage op schoolkaart, ± 1960-1980, 2x2 m.
Klik op de afbeelding om te vergroten.

'Seen from behind, her slender, muscular, dancer's body is almost androgynous. () She goes about barefooted, she turns up her nose at elegant clothes, jewels, girdles, perfumes, make-up, at all artifice. Yet her walk is lascivious, and a saint would sell his soul to the devil merely to watch her dance. (...)
She walks, she dances, she moves about. Her eroticism is not magical, but aggressive. In the game of love, she is as much a hunter as she is a prey. The male is an object to her, just as she is to him. And that is precisely what wounds masculine pride.
In the latin countries, where men cling to the myth of the 'woman as object', BB's naturalness seems to them more perverse than any possible sophistication. To spurn jewels and cosmetics and high heels and girdles is to refuse to transform oneself into a remote idol. It is to assert that one is man's fellow and equal, to recognize that between the woman and him there is mutual desire and pleasure. (...)
But the male feels uncomfortable if, instead of a doll of flesh and blood, he holds in his arms a conscious being who is sizing him up. A free woman is the contrary of a light woman. In her role of confused female, of homeless little slut, BB seems to be available to everyone. And yet, paradoxically, she is intimidating. (...)
It would be simple-minded to think that there is a conflict of two generations regarding BB. The conflict that does exist is between those who want mores to be fixed once and for all and those who demand that they evolve'.
(Uit: Simone de Beauvoir, Brigitte Bardot and the Lolita syndrome, Londen, 1962).

Vandaag feliciteren wij het onvergankelijke fenomeen van harte met haar 75e verjaardag.

En dan is het weer tijd voor mijn eigen nieuwsbrief.

Het Vlaamse cultuur-maatschappelijke maandblad Streven heeft deze maand een artikel van mij voor de voorkant van zijn website uitverkoren. Het heet Van happening tot petit histoire en werd geschreven naar aanleiding van een boekje over de bed-in van John en Yoko in het Amsterdamse Hilton Hotel. Geen erg diepgravend essay, maar laten we zeggen RHCdG-light, dus nog altijd tien keer interessanter dan de pasklare meningen van sommige heldere denkers (die gelukkig zonder moeite ook weer onklaar kunnen worden gemaakt).
Filmpje:



En verder neemt Wim Brands mij zondagmiddag a.s. (6 sept) tijdens het Manuscripta-spektakel een interview af over Rinus van den Bosch, naar aanleiding van dit boekje en deze tentoontelling in Museum Boymans van Beuningen. Van 15.00 tot 15.30 in het Ketelhuis Café in de Westergasfabriek in Amsterdam. (Ik twitter het nog wel even).

Toevoeging 12-9: het interview is inmiddels hier te beluisteren.

Het werk aan De open ruimte nadert zijn einde. In de vorige aankondiging stelde ik nog drie boeken van Rudy Cornets de Groot in het vooruitzicht; in deze aflevering meld ik de oplevering van twee daarvan. Nog één te gaan dus - is daarmee de ballon bijna leeggelopen, of staat ie op barsten? Ik laat het u raden!

Ook zei ik dat het om zijn 'mooiste' boeken ging. Dat was misschien wat ondoordacht, want ik vermoed dat hij er zelf anders over gedacht zou hebben. Allicht had ik beter kunnen zeggen: zijn belangrijkste boeken. Maar dan zijn er ook belangen in het spel, en die hoeven niet per se met die van de auteur samen te vallen. Deze twee boeken, over de poëzie van Lucebert (Met de gnostische lamp) en plagiaat (Ladders in de leegte) zijn vooral van belang voor wie zich voor de erin behandelde onderwerpen interesseert. Ze zijn dus van minder belang voor wie zich voor Cornets de Groot interesseert, zoals in de eerste plaats CdG zelf, die althans in zijn latere jaren meer belang stelde in autobiografisch werk: zijn romans, dagboeken, jeugdherinneringen.
Al aan het begin van zijn schrijverschap stelde hij dat hij streefde naar 'psychische taal', maar zich bij gebrek daaraan soms in 'literaire taal' moest uitdrukken. 1 In het voorwoord tot de bundel Contraterrein (1971) zei hij het zo:

'En terwijl de wereld sprakeloos voor mijn ogen bezweek, herleefde de wereld.' 2

Hoe ironisch dat juist deze beide boeken, die bij uitstek 'literaire taal' bevatten, en daarmee dus vooral van belang zijn voor 'de wereld', zijn beste werk zouden vertegenwoordigen. Als ze dat doen, is dat alleen omdat ze zich richten tot de beperkte kring van wie die 'literaire taal' verstaat, maar - en dat is het slechte nieuws - zonder die kring in die taal te bevestigen.

'Ik ben mijn eigen en enige partijganger, en meer heeft mijn partij ook niet nodig. (...) Ik vertik het mijn taak uit het geheel te lichten, integendeel, ik plaats die in de totaliteit die mijn realiteit is, en die o.m. mijn relatie tot deze poëzie, deze dichter en deze en diens wereld bevat. (...) Ik ga liefdevol om met poëzie, - ik zit niet 'objectief' tegen een 'tekst' aan te hikken, dat is alvast een belangrijk verschil. Bij mijn methode is, evenals bij Lucebert, sprake van een bezig zijn, dat denkend zich voltrekt, en een denken, dat begint bij het doen. Een denken dat tot denken opvoedt, dat de creatie van nieuwe, andere samenhangen mogelijk maakt.' 3

Niet 'objectief' tegen een 'tekst' aanhikken. Olieverf op doek, 50 x 70 cm, 1956.

Zo besluit Cornets de Groot zijn zeventig pagina's lange tirade tegen close reader Van de Watering in Ladders in de leegte (1981). We bevinden ons met deze twee boeken aan het einde van zijn essayistisch werk, vlak voor de overgang naar die psychische taal van zijn romans en dagboeken. Er is veel aan vooraf gegaan: onschuld, naïveteit, schrijven 'zoals een onderwijzer onderwijst', terechtwijzingen van hoogleraren en close readers, verzet, polemiek, de behoefte 'terug te keren naar het begin', verzoening, en ten slotte de bekroning van dat beschouwend werk met twee boeken die zich door die vermaledijde neerlandistiek domweg niet lieten diskwalificeren, al was het maar omdat die in deze boeken onder opgaaf van redenen zelf werd gediskwalificeerd:

'Van de Watering baseert zijn zekerheden graag op de uitkomsten van zijn wetenschappelijk onderzoek, zonder te beseffen dat daar in de literatuurbeschouwing geen dwingende reden voor is. Zekerheid is tenslotte een gevoel, en men zou daaruit kunnen leren, dat het dwaas is, gevoelens die ons zekerheid verschaffen, te wantrouwen. Er is geen enkele reden om zijn begeerten en angsten voor ondoelmatig te houden. Zij zijn ons zesde zintuig en ons tweede verstand. (...) Ik zit natuurlijk ook wel es op een woord, een woordengroep, een zin te kijken, maar maak daar niet meteen een systeem van additief-mechanische aard van. Ik begin de analyse van een gedicht lang niet altijd bij de eerste zin, om in de geboden volgorde bij de laatste te belanden. Het denken beweegt zicht anders. Het blijft es stilstaan. Het loopt es door, het keert es terug, of het slaat een paar droomwegen in, en vindt de realiteit van het gedicht niet zelden juist daar.' 4

Was Cornets de Groot zijn carrière met Ladders in de leegte en Met de gnostische lamp begonnen, dan zou hij nooit op zoveel tegenstand zijn gestuit - ook al waren een mythisch systeem als het gnosticisme en de - overigens nooit beantwoorde - tirade tegen close reader Van de Watering dan natuurlijk nog altijd tegen het al te zere been. Maar zie hier de tragiek èn de bevrijding: 'Het inzicht dat nu zo makkelijk uit de tikmachine komt, bezat ik toen natuurlijk nog niet: ik kon me dan ook niet verdedigen. En nu heb ik daar geen trek meer in.' 5. En zo kon het gebeuren dat hij op het toppunt van zijn literair-kritische vermogen zijn essays eraan gaf, en het over een andere boeg gooide.

---o0o---

Nergens? Tóch! Deleuze op een systeemkaart in CdG's archief.

Nergens in Cornets de Groots werk - en met nog één boek te gaan begint de zoekfunctie op de site haar vruchten af te werpen - komen we de namen tegen van Barthes, Derrida, Lacan of Deleuze. Maar het is duidelijk dat de vraag naar het plagiaat in Ladders - in zijn meest algemene zin geformuleerd: 'Hoe komt de schrijver aan zijn woorden?' 6 - ten minste ten grondslag ligt aan het werk van de twee eerstgenoemden, terwijl het antwoord: 'Niemand kiest zijn eigen gedachten' 7 parallel loopt met de anti-subjectfilosofie van de laatste twee. Er is hier sprake van een structuralisme, dat de eigenschappen van het subject afhankelijk stelt van zijn verhouding tot de symbolische orde waarvan hij deel uitmaakt, en die Cornets de Groot voor auteurs als Vestdijk, Mulisch en Lucebert in mythische systemen als de astrologie, de alchemie en het gnosticisme naging. De objecten van deze systemen - de sterrenhemel, het brouwsel van de alchemist, God - zouden, met een variatie op Vestdijk, gezien kunnen worden als 'het algemeenste, waartoe men tevens in de persoonlijkste verhouding staat', 8 wat weer een andere omschrijving is van CdG's Kosmische Metafoor, 9 een formule waarin deze verhoudingen hun meest algemene uitdrukking vonden. Plagiaat nu, als meest ondubbelzinnige voorbeeld van de verhouding van een schrijver tot de taal, bracht opnieuw het subjectivisme, de 'persoonlijkheid' van de schrijver in het geding.

'[Een schrijver] streeft ernaar zich vrij te maken. Daarom streeft hij er ook naar de afstand tussen voorbeeld en navolging zo groot mogelijk te maken. Of die losmaking geslaagd is, hangt ervan af, of de emulator 10 bij het overnemen van andermans vormkenmerken begrip toonde voor de geest achter die vormen. Het werk vertoont dan een zekere autonomie, doordat het zich laat plaatsen in een reeks van literaire uitingen, die op zichzelf niets met het origineel te maken hebben. Immers, hoe groter de afstand tussen voorbeeld en navolging, des te groter is de kans dat de nieuwe creatie zich met andere scheppingen binden laat.' 11

Het beeld dat dit oplevert is dat van een 'ladder in de leegte': een verbinding tussen twee of meer overgeleverde verhalen die niet (meer) tot een enkele topos teruggevoerd kunnen worden, maar die met elkaar een web vormen waarover het auteurschap zich verdeelt.
Een postmodern web dus? Zelfs die term zoekt men tevergeefs in dit werk - maar er kan geen twijfel aan zijn dat Cornets de Groot, ruim twintig jaar vóór Thomas Vaessens' postmoderne interpretatie van Luceberts poëzie 12 in deze boeken tot inzichten kwam waar op dat moment in Nederland vrijwel niemand, daarbuiten alleen de genoemde boegbeelden uit het Franse postmoderne discours aan toe waren.

---o0o---

Hoe groot de afstand tussen voorbeeld en navolging kan worden blijkt uit Luceberts verwerking van gnostische beelden en ideeën in zijn poëzie. In 1978 publiceerde Cornets de Groot Met de gnostische lamp, een 'krimi-essay', waarvan de titel behalve naar de thermische lans van meesterkraker Aage M. ook naar het 'lezen met de loep' van de close reading verwijst, en waarin Lucebert, compleet met 'handlangers' en 'slachtoffers' als 'hoofdverdachte' achterna wordt gezeten. Cornets de Groot wijst in zijn rol van 'detective' in dit boek op een aantal overeenkomsten tussen Luceberts beeldvorming en die van het gnosticisme, waarvan de radicaal dualistische grondgedachte niettemin in volstrekte tegenspraak staat tot Luceberts eigen visie.
Deze hypothese, die in 1994 in een omvangrijke studie van Anja de Feijter 13 uitgebreid werd naar de 'intertekst' van de Joodse kabbala en de poëzie van Hölderlin, was in wezen de concretisering van het algemene inzicht dat Lucebert tegenstellingen als die tussen de wereld en God, mens en kosmos, lichaam en geest etc. in zijn poëzie voortdurend ophief en verzoende: een 'antidualistisch program', waartoe hij het gnosticisme 'onthoofde':
'Het ingewikkelde bij Lucebert is, dat hij een systeem, dat hij principieel verwerpt, tóch nodig heeft (...), voor symboliek en structuur van zijn poëzie en voor zijn ideologische strijd voor een andere maatschappij'. 14

Lucebert en Cornets de Groot in het Letterkundig Museum, 1983.

In 1999 verscheen bij uitgeverij Vantilt Lucebert, mysticus, een al even omvangrijk proefschrift van Jan Oegema. Hoewel de auteur hier en daar afstand neemt van Cornets de Groots beweringen over Luceberts antidualistische en antiplatonische programma, komt Cornets de Groot erin naar voren als de figuur die niet alleen belangrijk pionierswerk heeft verricht, maar die het denken over Lucebert tot op de huidige dag beheerst. Dit laatste werd in datzelfde jaar 1999 nog eens bevestigd door de postume opname van een ongepubliceerd artikel 15 in een door Hans Groenewegen aangelegde verzameling Lucebert-essays onder de titel Licht is de wind der duisternis (Historische Uitgeverij), en de gunstige waardering die vooral dat essay in de kritieken mocht ontvangen.

Lucebert-liefhebbers opgelet! Ter gelegenheid van deze oplevering van Met de gnostische lamp heb ik een aantal tot dusverre niet eerder gepubliceerde documenten van Cornets de Groot over Lucebert aan de site toegevoegd. Het gaat om de volgende teksten:

• Een onvoltooid essay over het gedicht 'de discipel'
• Een recensie van de bundel Oogsten in de dwaaltuin
• Een lange brief aan R.L.K. Fokkema (van Het complot der vijftigers) over 'het orakel van monte carlo'
• Ongedateerde aantekeningen
• Een beschouwing over Lucebert en het vrije vers (met in handschrift de mededeling 'door Lucebert verworpen'!)

---o0o---

Nog een paar mededelingen tot slot. Piet Boekestijn, die mij zoals ik in de eervorige aflevering vertelde, volkomen onverwachts een aantal onbekende gedichten van mijn vader ter hand stelde, publiceert op zijn site herinneringen aan oude vrienden, onder wie de dichter Jozef Eijckmans en fotograaf Cor Stutvoet, die eveneens tot Cornets de Groots vriendenkring behoorden. Zijn herinnering aan zijn oude vriend Rudy heeft een gebalanceerd en uitstekend geschreven verhaal opgeleverd, waaruit blijkt dat Cornets de Groot al ruim vóór zijn eerste publicaties - en vooral vóór de seksuele revolutie - met thema's als dood en seks op goede voet stond. Een enkel citaat:

'Mijn onzekerheden beheersen veel van mijn doen en laten. De onzekerheden van Rudy lijken daarentegen zonder concessies in een leefbare filosofie te zijn ondergebracht. Sexualiteit beleef ik met resten van ingeprent zondebesef. Met realiteitszin en een open mind alles onderzoekend, ontdekkend en analyserend zit Rudy tegenover me, een vriend die in korte tijd mijn leraar wordt. (...) Zijn overwicht is natuurlijk, maar onnadrukkelijk. Als vanzelf spreken we over onze verhouding tot vrouwen. En over de bikini, het kledingstuk, dat de atoombom met het lichaam van de vrouw verbindt! De bevrijding van de Japanse overheersing, gekoppeld aan een begin van losmaking van sexuele repressie!'
Lees Piet Boekestijns herinnering hier.

---o0o---

'Ik word getagd, dus ik besta' - zo luidt ons nieuwe existentialisme. Ook Rudy Cornets de Groot heeft zijn eigen pagina op de sociale netwerksite Facebook - een onvermijdelijke ontwikkeling. Veel activiteit is er nog niet, maar wie weet wat de toekomst brengt. Meld u aan als fan, zegt het voort, of laat het aan u voorbijgaan. In alle geval:

Tot de volgende keer!

---o0o---

Klik hier voor Met de gnostische lamp.
Klik hier voor Ladders in de leegte.

NOTEN

1. Voorwoord tot De open ruimte, p. 13.
2. Voorwoord tot Contraterrein, p. 10/11.
3. Foutenanalyse, Ladders in de leegte, p. 224.
4. Idem.
5. Brief aan Jan Verstappen, p. 2.
6. Aldus de ondertitel van Ladders in de leegte.
7. Inleidend, De kunst van het falen, p. 7.
8. Aldus Vestdijks definitie van mythologie. In: S. Vestdijk, Albert Verwey en de Idee, Rijswijk (Z-H), 1940, p. 80.
9. Zie de Inleiding tot Bikini.
10. 'Voor de emulatoren - de gelukkigen die ontlenen èn verbeteren - is 'plagiaat' een symbolische daad van onafhankelijkheid, een zich ontdoen van het voorbeeld.' Plagiaat, een beroepsdeformatie?, Ladders in de leegte, p. 22.
11. Contact, of de herkenning van het eigene in de ander, Ladders in de leegte, p. 84.
12. Thomas Vaessens, De verstoorde lezer, Nijmegen, 2001.
13. Anja de Feijter, 'Apocrief / de analfabetische naam' - het historisch debuut van Lucebert, Amsterdam, 1994.
14. Een voorgeschiedenis onder de loep, Met de gnostische lamp, p. 25.
15. Ontwerp voor een quizz.

Literatuur wordt nu eenmaal niet alleen voor de mooiigheid geschapen, maar omdat er een voorbeeld in kan worden gegeven van hoe een bepaald idee in de praktijk uitpakt, zonder dat die praktijk ook werkelijkheid wordt. Wanneer de afstand tussen die twee wegvalt, verliest literatuur niet zozeer zijn aura, maar zijn metaforisch karakter: ze vergelijkt dan niet meer, maar levert teksten die eventueel kracht van werkelijkheid zouden kunnen opeisen. Daarmee verliest ze elke aanspraak op belangeloosheid, en wordt het schrijven, aldus Deleuze, 'pure redundantie in dienst van gevestigde machten'. En hij voegt eraan toe: 'Er zijn dier-wordingen in het schrijven, die niet bestaan uit het praten over je hond of over je kat. Het is eerder een ontmoeting tussen twee rijken, een kortsluiting (...)'.

Is dat niet een definitie van de metafoor: de ontmoeting tussen twee rijken? Literatuur zoekt geen excuus, maar vergelijkingsmateriaal - niet in algemene, abstracte, wetmatige waarden, maar in concrete situaties. Als Lodewijk Stegman geen metafoor meer mag zijn, gebeurt het omgekeerde: dan verliest zijn personage zijn concrete vorm en vergelijkende waarde, en wordt algemeen, zoals een wetstekst algemeen toepasselijk wordt geacht. En de schrijver, die nu juist geen algemene, abstracte, wetmatige waarde wilde uitbeelden, wordt daarvoor dan persoonlijk aansprakelijk gesteld. Dat klopt niet: hij was hooguit solidair met de minderheid Lodewijk Stegman.

'Ik zou alleen aan een God geloven, die kon dansen.'
Nietzsche, Aldus sprak Zarathoestra

Carel Fabritius, Het puttertje, 1654, 33,5 x 22,8 cm, Mauritshuis.

De verkiezingen zijn geweest, en hoewel de uitslag nog altijd niet vaststaat ziet het er niet naar uit dat mijn Partij voor de Dieren een zetel zal behalen. Dat is jammer, maar aan de andere kant interesseert het me ook niet heel erg veel; anders dan Menno ter Braak ben ik geen politicus zonder partij, maar steun ik een partij zonder aan politiek te willen doen. Kan dat? Ja, dat kan - wanneer het hele begrip 'politiek' een fundamentele herwaardering ondergaat.

Aan mondelinge en online reacties op mijn stemadvies heb ik inmiddels wel gemerkt dat de bedoeling ervan niet overal even goed is begrepen. En dat is vreemd, en ook wat teleurstellend, omdat ik alle ingebrachte bezwaren in het stuk zelf al was afgelopen. Maar een stem op de PvdD geldt nu eenmaal als een sentimentele regressie, alsof je door een soort Bambi-complex wordt beheerst, en uit weerzin tegen de boze wereld bij de droevige oogjes van al die lieve diertjes om politiek asiel aanklopt. Maar ik klop niet bij die dieren aan; zij doen dat bij mij. Trouwens, ik had al gezegd dat politiek me niet erg boeit, en ik zoek dus geen politiek onderdak.

Kernpunt van mijn betoog was dat de politiek zelf dierenleed impliciet toestaat en mogelijk maakt. Niet omdat er geen partijen zijn die niet tegen bv. de bio-industrie zijn - de dierenpartij bestaat zelf uiteraard grotendeels uit zulke programmapunten - maar omdat men op basis van dergelijke standpunten politiek bedrijft. Dan kan men heus nog wel wat voor elkaar krijgen, maar vooral krijgt men wat voor zichzelf voor elkaar, en pas in tweede instantie iets voor dieren. De politiek biedt nu eenmaal geen platform aan wie bij gebrek aan stemrecht van het democratische spel is uitgesloten. Een van de gevolgen is dat een aantal grote problemen uitsluitend vanuit de belangen van mensen worden benaderd, met alle gevolgen van dien.

Om een voorbeeld te geven: een van de kreten die ik bij de PvdD ben tegengekomen luidt: 'De natuurlijke vijand van de ijsbeer is het varken'. Immers: door de consumptie van varkensvlees wordt er door de varkenshouderij zo veel CO2 uitgestoten dat de ijskappen smelten, waardoor het leefgebied van ijsberen afneemt. Varken en ijsbeer functioneren in dit scenario dus als metonymieën van een groot probleem, dat direct raakt aan de manier waarop wij met dieren omgaan. Het is dus niet alleen maar een kwestie van beschaving om de belangen van dieren in het oog te houden; doe je dat nl. niet, dan snij je ook in je eigen vlees.

Een andere vraag die me werd gesteld: is een mensenleven niet meer waard dan dat van een dier, en hebben wij op grond daarvan geen recht om dieren in te zetten voor onze levensbehoeften, onze gezondheid en ons comfort? Maar hier worden recht en mogelijkheid door elkaar gehaald. Het gaat niet om de vraag of een mensenleven evenveel of meer of minder waard is dan een dierenleven. Ten eerste niet, omdat wij niet in de positie zijn om die vraag te beantwoorden, aangezien we zelf partij zijn. We zijn bovendien ook de enigen die haar kunnen stellen, en dat betekent dat als je dat doet, je er vanzelf al een belang bij hebt. En dan wordt het stellen van die vraag bepaald bedenkelijk.
Dat wij superieur zijn aan dieren blijkt al uit het feit dat we ze mishandelen. Die superioriteit is dus gebaseerd op een machtsverhouding. Maar voor een bepaling van superioriteit op andere gronden dan die van macht, heb je een ander a priori nodig. Dan is het veel meer de vraag: als we zo superieur zijn, betekent dat dan niet dat dieren aan onze zorg zijn toevertrouwd? Geeft dat surplus aan macht ons dan een vrijbrief om een intelligent en gevoelig dier als een varken vet te mesten in een hok waarin hij zich niet kan keren? Is dat nou het blijk van die superioriteit - of gedragen we ons op die manier zelf als beesten?

Natuurlijk - iedereen is het hiermee eens. Dat is de moeilijkheid niet. Waar het om gaat is dat er een systeem bestaat dat die kennelijk zo algemene consensus volstrekt gratuit maakt, zodanig dat een partij die zulke dingen aan de orde stelt verweten wordt zich buiten de orde te plaatsen en met oneigenlijke punten politiek te bedrijven. En precies daar zie je hoe een systeem ons in zijn macht neemt wanneer we de controle over onszelf eraan uit handen geven (zie evt. de films van Stanley Kubrick). Daarom is er een fundamentele herlegitimering van de politiek nodig. Daarin ligt wat mij betreft de functie van de PvdD: zij ontneemt de politiek het alibi dat ze zich alleen maar met zichzelf - de betrekkingen tussen mensen - bezig kan houden. Er is een partij zonder stemrecht, die toch rechten heeft, en aan die partij wordt nu stem gegeven. Het resultaat is een fundamentele perspectivische verschuiving.

Ik denk dat in dat laatste ook de aantrekkingskracht schuilt die van deze partij op schrijvers uitgaat. Daarmee kom ik terug op het uitgangspunt van mijn stemadvies: van schrijvers en kunstenaars wordt een onafhankelijk, niet door partijbelangen bedorven oordeel over politiek-maatschappelijke kwesties verlangd. De Partij voor de Dieren is een getuigenispartij, die niet met een heel politiek wensenpakket, maar met één principe 'politiek' bedrijft. Daarom was het aardig geweest als ze een zetel hadden behaald. Niet om zichzelf op de kaart te zetten, maar om andere partijen te bewegen een ander perspectief te betrekken bij hun besluitvorming: wat vinden dieren ervan? - Die vraag is nooit eerder aan de orde geweest.

Of wij nu links of rechts zijn
wij gaan slapen
omdat wij moe zijn

(Gerrit Kouwenaar)





Als het waar is wat ik in een vorige post zei, nl. dat van schrijvers een onafhankelijk, niet door partijbelangen bedorven oordeel wordt verwacht over maatschappelijke kwesties, dan mag ik niet achterblijven. Hierbij dus een officieel RHCdG-stemadvies voor de verkiezingen van vandaag!

Nu moet ik direct aantekenen dat ik om politieke opvattingen niet heel erg veel geef - en dat is dan meteen zo'n typisch schrijversstandpunt. Opvattingen, daar zadel je een personage mee op, een Lodewijk Stegman bijvoorbeeld; maar zelf blijft de schrijver vrij. Alleen de raadselachtige Multatuli deed het andersom.

Ik geef wel om 'politiek', in de breedste zin van het woord, maar meningen en 'standpunten' zijn wel de slechtste hulpmiddelen om veranderingen mee in gang te zetten: het zijn tenslotte versteende uitdrukkingen van ervaringen, en wie er trouw aan zweert, loopt dus altijd min of meer achter de feiten aan. Men denkt er dan wel zijn identiteit aan te kunnen ontlenen, maar in werkelijkheid zijn ze grotendeels inwisselbaar - het is tenslotte 'bovenbouw' - en dienen ze maar al te vaak als alibi en excuus voor het gat tussen willen en kunnen. Anders gezegd: men beweert maar wat, of men zoekt een mening om zichzelf mee op de kaart te zetten. Zojuist keek ik naar de debatten op Ned. 2 en constateerde dat ik het met alle deelnemers wel eens was: het zijn allemaal mogelijke voorstellingen van de werkelijkheid - maar dat die mensen zelf zo aan het door hen vertegenwoordigde standpunt gebakken zitten: dat stemt pas treurig.

Ik heb in het verleden op allerlei partijen gestemd, en maar al te vaak ook blanco; de enige constante is altijd geweest dát ik stemde, en eigenlijk kon ik ook daarvoor de laatste jaren geen goede reden meer bedenken. Democratie is al lang niet meer 'op de tirannie bevochten', zoals ik in mijn jeugd nog wel eens te horen kreeg, maar eerder een mantel die om fundamentele veranderingen - in de 'onderbouw' - wordt gedrapeerd, die ook zonder onze formele consensus wel doorgang vinden. Een legitimeringsmachine.

Toch breng ik deze verkiezingen met volle overtuiging - nee, niet met overtuiging, maar wel met enig sentiment - mijn stem uit op een partij waarvan de hoofddoelstelling nu eens geen platform biedt waarop kiezer en partij elkaar wederzijds kunnen feliciteren, maar die integendeel aanzet om dat platform zelf eens aan enige scrupule te onderwerpen. Ik bedoel de Partij voor de Dieren.

Ja, hoor ik zeggen, als je je nu helemaal buiten de orde wilt plaatsen, stem dan op die partij. Neem bv. Arie Altena, die vorige week op zijn weblog vertelde de stemwijzer voor de Europese verkiezingen te hebben ingevuld, waar hij getroffen werd door 'all the stupid questions about animals' - Arie schrijft graag voor een internationaal publiek. Nu is Arie literatuur-, kunst-, cultuur-, postmodernisme- en mediadeskundige, dus dat is niet gering.

Maar ja, dat heeft met dieren allemaal niet veel te maken. Die zijn niet postmodern. Die maken geen kunst, schrijven geen gedichten, zitten niet met hun kop bij Knevel en Van den Brink. Die zitten, als ze de pech hebben een varken te zijn, hun korte, tot op de dag uitgerekende leven lang in een hok waarin ze zich niet kunnen keren, omdat het daarvoor te smal is. Of ze worden, als ze kip zijn, door een grote stofzuiger opgezogen. Of ze krijgen, als ze een Franse gans zijn, een keelbuis in hun strot geduwd, om een lever die anders 100 g zou wegen een gewicht van 2 kilo te geven. Moet ik doorgaan? Over de megastallen? Varkensflats? Onverdoofd castreren? Leegvissen van zeeën? Vivisectie?


Francis Bacon, Figuur met vlees, 129,9 x 121,9 cm, 1954.

Het lastige van dit soort voorbeelden is dat ze zo sacrosanct zijn: iedereen is het wel met je eens. Wie met zulke standpunten politiek wil bedrijven laadt dan ook de verdenking op zich een soort magische, vrije zone te willen bezetten die verder geen legitimering behoeft, en die zich dus ook eigenlijk niet voor het bedrijven van politiek leent. Als het dan over meningen en opvattingen gaat, zou deze van de Partij voor de Dieren pas met recht gratuit en retorisch kunnen worden genoemd.

Maar helaas voor Arie Altena en zijn 'stupid questions about animals': het is natuurlijk precies andersom. Wanneer de politiek erop is ingericht om de verhoudingen tussen mensen te reguleren, dan is er een standpunt van buiten die maatschappelijke orde nodig om die gang van zaken te kunnen legitimeren - niet andersom. Niet de politiek is het einddoel, maar de kwaliteit en het niveau van een samenleving, en van het leven binnen die samenleving.

Dat werpt weliswaar de vraag op naar het a priori voor de bepaling van dat niveau. Waarom zou uitgerekend de behandeling van dieren de maatstaf moeten zijn voor de beoordeling van een samenleving? Kom je daarmee niet binnen de kortste keren in religieus vaarwater terecht: dieren als onschuldige schepselen Gods, waarvoor wij een bijzondere verantwoordelijkheid dragen? Maar dieren zijn niet onschuldiger dan wijzelf. Waar het om gaat is dat de politiek en het democratische systeem - dus deze globale overeenstemming over hoe we met elkaar verkeren - wel de betrekkingen tussen mensen onderling regelt en de manier waarop wij ons tot onze omgeving verhouden, maar dat beide daarmee vanzelf ook een politiek van uitsluiting bedrijven: er zijn, naast mensen, nog andere levende wezens waarvan wij het bestaan bepalen, maar die daarover geen zeggenschap hebben.

Daarom is de Partij voor de Dieren ook geen politieke partij in de gewone zin van het woord. Het is in zekere zin een a-politieke partij - niet op de doorzichtige manier van de PVV of de SP, die Brussel en Den Haag veroveren door te beweren het gedoe in Brussel en Den Haag zat te zijn - maar doordat ze de politiek als geheel erop wijzen dat we eerst af moeten van die voordeelpakken opgezogen kipfilet, voordat we ons überhaupt afvragen of we rechts of links zijn.

Lees ook het vervolg: Post Scriptum bij Stemadvies

Gustav Doré -Jacob worstelt met de engel.

De beloning van anderhalve maand hard werken: een nieuwe computer. Nu kan ik nog efficiënter werken, en dus nog sneller een nieuwe computer kopen; daarmee doe ik iedereen een plezier, schijnt het.

Wat krijg je tegenwoordig voor zeshonderd euro? Een quad core processor, 4 gigabyte werkgeheugen en een harde schijf van een terabyte. Een terabyte, of duizend gigabyte - tien jaar geleden kocht ik een pc met een harde schijf van 4,1 gigabyte. Wat ik daar niet op kwijt zou kunnen! Over een, twee jaar is er een schijf van 4,1 terabyte; alleen het woord verandert.

Evengoed ben ik er heel blij mee, want op, aan en in die computer speelt zich nagenoeg mijn hele bestaan af. Een 'versierd mens', zoals Mulisch die voor zich zag, dwz iemand die zijn ziel prijsgeeft om zich te behangen met een koptelefoon, een mobiel, een minilaptop enz., en die als er iets aan zijn auto mankeert zegt: 'Mijn uitlaat is kapot!' - dat stadium ben ik al voorbij. Ik ben mijn ziel niet kwijt: die zit in die computer. En ik ben de machine die hem bedient.

Maar het duurt even voordat het zover is: met de installatie ben ik twee volle dagen zoet geweest, en nog is het niet naar mijn zin. Alsof ik met de engel heb gevochten, zo voelt het. Van tevoren denk je: even 't besturingssysteem installeren, wat programma's erop en hup we kunnen weer. Maar zo is het niet. Het begon al nadat ik de Vista-cd in de lade had gestopt: een zwart scherm met de tekst: 'Press any key to continue'. Nee, niet de oude helpdesk-anekdote van de vrouw - altijd een vrouw - die opbelt en vraagt waar toch 'de any key' zit. Er was helemaal geen key. Er was immers nog geen toetsenbord en muis geïnstalleerd.

Alles kan hij, maar weten doet mijn golem niets.

En zo voelde ik, stap voor stap, hoe het ding onder mijn handen groeide - en voelen is hier het juiste woord. 'My mind is going, I can feel it' zegt de HAL-computer aan boord van het ruimteschip in Kubricks A Space Odyssey, als een van de astronauten hem van zijn geheugenchips berooft. Zo ook hier, maar dan omgekeerd: ik maakte de veranderingen die het ding onderging zelf mee, als in een alchemistisch proces, waarbij de mutaties die de stof in de fles ondergaan zich tegelijk in de ziel van de adept afspelen, en hij niet alleen de stof zuivert en veredelt, maar ook zijn eigen ziel.

Allemaal romantische onzin natuurlijk, of op zijn minst een wat gezapige metafoor, die zich maar moeizaam verhoudt tot de orgaanloze staat van het lichaam van de toekomst: dit apparaat, dat zich met allerhande beveiligingsmiddelen moet verdedigen tegen een soort Al-Qaida aan digitale terreur. Daartoe moet het zich dan door andere producten laten infiltreren, die er hun eigen speeltuin van maken, en dat is dan een 'personal' computer. En zo wordt een besturingssysteem dat zich met de naam Vista tooit - altijd maar die horizon, die weidse blik, dat uitzicht op een elders waar het anders is - uitgerust met een beveiligingsfunctie Windows Defender: doe de luiken maar weer snel toe.

Enfin, gezuiverd is mijn ziel nog lang niet, om van de noodzakelijke zielsverhuizing maar te zwijgen. Neem de functie Windows Easy Transfer. Die wil, als je te beroerd bent om 35 euro te betalen voor een Windows Easy Transfer-kabel, zoals ik, dat je je oude data op 50 of 60 cd's zet - dvd's zijn niet toegestaan - en ze dan een voor een op je nieuwe overzet. Flash drives mogen ook, maar die zijn duur, en ze tussentijds wissen om te hergebruiken mag ook al niet van het 'proces'. En waartoe al die overzetterij, dat gesleep met bestanden? Het werkelijke ideaal, de echte vista, is natuurlijk om alles web based te doen, een externe harde schijf te gebruiken, en verder alleen een browser te installeren. Geen 'personal' computer meer waarvan alle functionaliteit extern bepaald wordt, maar een onversierde computer als interface tussen ik en gemeenschap, als firewall, als uitgestoken hand, als échte defender.

Mijn laatste artikel voor de Poëziekrant, over Kouwenaars Vallende stilte en Gaston Franssens boek over hem, heb ik, omdat het nogal lang is, in een nieuwe sectie Essays op dit weblog geplaatst. Zonder de malle eindredactionele ingrepen, zonder de bizarre inleiding ook - maar meer zoals de auteur het bedoeld heeft.

Het zal mijn trouwe fans, vooral hen die mijn werk 'bloedeloos' dan wel 'weerzinwekkend' vinden, plezieren als ik zeg dat dit voorlopig mijn laatste poëziekritiek is. Misschien nog es zo'n stukje van 800 woorden voor Awater als ze me vragen, of op deze plek als ik iets interessants tegenkom, maar geen lange beschouwingen meer. Ik heb dat, vanaf het moment dat Joop Leibbrand me in 2002 vroeg eens te proberen een recensie voor Meander te schrijven, met veel plezier gedaan: ik heb mooi werk gelezen, een paar aardige mensen leren kennen, ook een paar minder aardige, - maar het is nu tijd voor iets anders.

Hieronder een mooie uitzending van Het uur van de wolf uit 2003 over Kouwenaars bundel Totaal witte kamer. Gewoon maar klikken op het plaatje, even geduld, en dan moet ie het doen.

Naar Proeven van Hineininterpretierung (over Gerrit Kouwenaar, Vallende stilte, en Gaston Franssens, Gerrit Kouwenaar en de politiek van het lezen (Poëziekrant nr. 11, jan-feb 2009).

Carl Spitzweg, Der Bücherwurm, ±1850.

In mijn vorige post had ik het over de hyperlink als doorkijkje, niet naar een wereld in de 'geest', maar in de diepte van iets waaraan we die geest meer en meer uitbesteden: een denken dat zich "buiten ons voltrekt, en dat steeds hechter wordt, steeds 'organischer', steeds 'autonomer'," zoals ik schreef.

Het lijkt me dat de hele flarfpraktijk op deze transfer out stoelt. Dichters hebben altijd moeten kiezen uit voorhanden materiaal, maar eigen gedachten hebben ze nooit gehad - geen mens kiest zijn eigen gedachten. Wat men denkt is een selectie en hercirculering van andere gedachten, die worden gevormd en uitgedrukt in een taal die ons eerst moet worden bijgebracht, en die dus niet van ons, maar van 'de ander' is. Men bedient zich dus altijd van de taal van die ander, alleen was die taal nooit op dezelfde manier zo onmiddellijk aanwezig en opvraagbaar als nu: wat er werd geschreven drong per boek, per tijdschrift, per artikel, kortom: druppelsgewijs door - ook al had men een hele bibliotheek tot zijn beschikking. Wie schreef deed dat dus op relatieve afstand van zijn bronnen, en moest vooral bij zichzelf te rade gaan, en bij wat er aan indrukken uit andere lektuur bleef hangen. En zo kon een schrijver dan menen het allemaal zelf verzonnen te hebben.

Op p. 107 van Voer voor psychologen neemt Mulisch de proef op de som en zoekt in zijn eigen oeuvre een willekeurige zin op om te bewijzen dat, hoe willekeurig gekozen ook, die zin onvervreemdbaar hèm toebehoort, en als een atoom zijn hele oeuvre representeert. Het spreekt vanzelf dat Mulisch, als de grote systeembouwer die hij is, daarin slaagt, maar dat kan natuurlijk alleen doordat literatuur in zijn tijd beschouwd werd als 'uiting van iemand, die geen uiting kan zijn van iemand anders', zoals Vestdijk het uitdrukte. Maar is juist dat geen op de spits gedreven eclecticisme? Men deed om zo te zeggen een greep in die taal van de ander, eigende zich de selectie toe en verbond er zijn naam aan. Hoe men het ook wendt of keert, het eigendomsrecht berustte daarmee op de selectie - alleen onttrok het feit dát men selecteerde zich aan de aandacht, doordat er geen voorhanden index was waarin de verschillende taaluitingen op woord- en zinsniveau opvraagbaar waren. Daarom was plagiaat nog een misdaad tegen de literatuur, tegen een onafhankelijk discours dat zich teweerstelde tegen middelmatigheid, vulgariteit en conformisme - geen subversiviteit als bij flarf, dat zich met die noties identificeert, nu het weten zich niet meer in gesloten hoofden en boeken ophoudt, maar in een vrije en onmiddellijk beschikbare ruimte. 'Het licht is als een blok verplaatst', om met Rodenko te spreken.

In zo'n situatie kan, om die mantra toch maar weer te herhalen, literatuur geen allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie meer zijn. Niet langer is dat humanistische ideaal, dat de taal als gegeven beschouwt en dus ongemoeid laat, aan de orde, maar de manier waarop de taal is georganiseerd en ons denken stuurt, dus de voorwaarde voor elk menselijk handelen. De taal behoort niet langer toe aan wie in relatieve afzondering schrijft, maar aan dit archief, dat het geschrevene opslaat, en dat als zodanig zelf leverancier, dat wil zeggen: auteur van teksten is geworden. Men drukt zich niet langer uit in een 'eigen' gedachte, formulering of stijl; schrijven is niet langer een kwestie van kiezen of verzinnen, maar van het weergeven van een denken dat buiten de greep van het controlerende, auteursrechtelijk beschermde auteurschap is komen te liggen. Flarfdichters maken dan ook niet zozeer aanspraak op auteursrecht - hooguit op publicatierecht. 

Je kunt daarom flarf niet eclectisch noemen en geen plagiarisme, want er wordt geen keuze uit afzonderlijk werk gemaakt door een onafhankelijk subject: het is een weergave van het plagiaat dat door de zoekresultaten van Google op oorspronkelijk werk wordt gepleegd. Die weergave is het gedicht, als reproductie van het gearchiveerde en geïndexeerde externe geheugen, van een denken dat zich niet langer in onze eigen kop voltrekt.

Oorspronkelijk werk? Eigen gedachten? Daarvan is nooit sprake geweest. Maar nu weten we waar de 'bron' van die gedachten zich bevindt, hoe de organisatie ervan kan worden verstoord, en hoe de afbraakproducten van het plagiaat kunnen worden gerecupereerd.

De rollen zijn omgedraaid, zoals iedereen inmiddels weet - maar het laatste nummer van De Brakke Hond maakt het nog eens extra duidelijk. Natuurlijk, het dossier, 'Poëzie en internet', leent zich er voor, maar wanneer je ziet dat het nummer zelf binnen enkele dagen na uitkomst online wordt gezet, en vrijwel alle medewerkenden vanaf hun respectievelijke weblogs melding maken van hun bijdragen - ik ben wat laat - dan lijkt dit nummer het einde van het papieren literaire tijdschrift als het ware symbolisch, om niet te zeggen iconisch te bezegelen.

Wat mijn eigen bijdrage betreft: die komt, in elkaar geflanst (geflarfd) als die is uit her en der verspreide online artikelen, op het internet ook veel beter uit dan op papier. Ik wil niet zeggen dat mijn bijdrage inhoudelijk bijster interessant is - het is vooral propaganda - maar hij is wel het meest toegesneden op het online medium, terwijl de papieren versie nogal wat bereidwilligheid bij de lezer veronderstelt: wie gaat er in zijn browser een link als http://decontrabas.typepad.com/de_contrabas/ 2007/06/de_verhuizing.html#comment-71541918 intypen? Zo is het artikel trouwens ook ontstaan, uit zoekacties naar voorhanden materiaal.

Dat het toch een coherent artikel is geworden, komt doordat het voorzien is van interne, niet-aanklikbare links: nieuwe, verbindende teksten. Die smoren de angst voor groteske incompatibiliteit tussen het een en het ander in de kiem: zij zijn verzekeraars van een 'hier', dat je bij de hand neemt en nooit verlaat, waarheen je ook gaat. Bij schrijven voor het internet is dat heel anders. Daar neemt de link veeleer het sublieme voor zijn rekening, een moment waarop we even boven een afgrond zweven, tussen twee plateaus in. Het is dan ook een hyperlink. En die hyperlink, met zijn hysterische syntax en onuitspreekbare inhoud - veelal verdoezeld door datzelfde geruststellende woordje 'hier', waar men daar bedoelt - is het punt waarop we uit de tekst worden gelicht en ons in het medium begeven, er ons door laten meevoeren, naar waar de tekst diepte, 'inhoud' krijgt. Op dat punt, waar de letter functioneel en operabel wordt en zijn hermetische, starre zwart opgeeft voor het blauw van een diepzee, opent de tekst een doorkijkje naar een andere wereld, niet langer in de 'geest', maar in de diepte van iets waaraan we die geest meer en meer uitbesteden: een denken dat zich buiten ons voltrekt, en dat steeds hechter wordt, steeds 'organischer', steeds 'autonomer'.


Pieter de Hoogh, Moedertaak, ca. 1658-60, Rijksmuseum, Amsterdam.
Klik hier>> daar << hier voor een vergroting.

Ik ben geen internetpionier, geen blogger die zijn artikelen tagt, in categorieën onderbrengt, van trackbacks voorziet, en zorgt dat wat hij doet tegelijk ook op drie, vier, vijf andere plekken zichtbaar is of wordt gemeld. Ik hang wel wat rond op Facebook, ik heb dit weblog en ik reageer er elders op los, maar verder vrees ik dat ik toch in het Web 1.0 stadium ben blijven steken. Niet omdat ik wat tegen die ontwikkelingen zou hebben - RSS vind ik een schitterende uitvinding, en ik maak voor elke post trouw een xml-pagina - maar ik ben er de persoon niet zo naar om uitgebreid te netwerken ('de eenzaamheid van de individu neemt toe, naarmate zich zijn contacten met de buitenwereld vergroten': Bikini). Ik beheer één domein, dat mijn achternaam draagt, en dat ik 'de open ruimte' heb genoemd, hoewel er hoegenaamd geen enkele link van naar buiten gaat, en het vrijwel alleen via Google banden met de buitenwereld onderhoudt. Maar ik durf te zeggen dat op die site, en zonder dat er een streng DNA van de man in kwestie is overgebleven, door mij aan een nieuwe - tja, mens? intelligentie? - enfin, een nieuwe figuur wordt getimmerd. Die site is, zoals ik in mijn verantwoording zeg, niet alleen een open ruimte, maar ook 'een labyrinteek, een zevensprong, een striptease en een ladder in de leegte, waarvan de verschillende toepassingen nauw voeling houden met het leven dat eraan ten grondslag lag. (Ze) is contraterrein. (...) En zo wordt hierdoor voor Cornets de Groot dan toch het alchemistisch ideaal van een eeuwig levende machinemens verwezenlijkt.'

Dat klinkt wel even pretentieus, maar natuurlijk ben ik alleen maar doende om materiaal van een dode bij elkaar te zetten en toegankelijk te maken. Het zijn de toepassingen - de manier waarop tekst, beeld en geluid via een menu, index, zoekfunctie enz. met elkaar in verband staan - kortom, de functionaliteit die de aderen en pezen vormen van dit lichaam. Wie weet worden er ook nog eens zenuwen aan toegevoegd.